Als je over de Spinozabrug Oog in Al binnenkomt,  zie je al heel snel aan je rechter hand een enorme wandmozaïek op de kopse kant van de gele flat aan de Von Kleistlaan, hoek Lessinglaan. Deze wandversiering van vier verdiepingen hoog is van de hand van kunstenaar Jan Boon.

De Utrechtse kunstenaar Jan Boon (1918-1988) is vooral bekend geworden door zijn mozaïeken.  Veel ervan zijn verdwenen maar gelukkig is er nog het nodige te zien in de wijk en in Utrecht. Zijn werk gaf de wijk ‘cachet’ aldus een oud bewoner. Jan Boon signeerde zijn werk als Jan Boon Azn., Arnoud’s zoon, dit ter onderscheiding van tijdgenoot en schilder Jan Boon (1882-1975 ) uit Bilthoven.

Boon Azn. heeft zich voor de wandmozaïek op de flat laten inspireren door het embleem van de levensverzekeringsmaatschappij De Utrecht. Een man plant een boom (uit voorzorg) en vrouw en kind plukken daar later de vruchten van. Met onderaan in grote letters : DE UTRECHT. De Utrecht was de opdrachtgever voor de bouw van deze flat die bestaat uit 64 woningen en –nieuw voor die tijd- 10 garages. En nog iets bijzonders voor de jaren ’50:  24 flats zijn bestemd voor ‘vrijgezellen.’ En dan nog eens 2 flats speciaal voor artsen. De woningen zijn vooral bestemd voor het eigen personeel van De Utrecht. De architect was Ant. de Ridder, die we vaker tegenkomen in de wijk en zo herkenbaar is door het gebruik van de gele bakstenen. De kleur die staat voor naoorlogs optimisme.

Op 4 oktober 1957 wordt het mozaïek onthuld door wethouder W.H.J. Derks. Op de balkons hangen de vlaggen uit. Ook de directeur van De Utrecht de heer Schuitemaker spreekt een woordje. Buurtbewoners stromen toe of blijven, toevallig passerend, met de fiets nog aan de hand, vol bewondering toekijken.

De Utrecht had zijn hoofdgebouw aan de Leidseweg 2 (nu Smakkelaarsveld ter hoogte van de Gildeveste). Een prachtig vormgegeven Jugendstil gebouw zowel aan de buiten- als aan de binnenkant. Dit pand uit 1902 is tot grote verontwaardiging van velen in 1974 gesloopt voor de bouw van Hoog Catharijne. Een bijgebouw van De Utrecht is nog in de Choorstraat 14 te zien.

Tegelijk met de personeelsflat aan de von Kleistlaan bouwde De Utrecht in 1955 een blokje huizen van vijf personeelswoningen aan de Joseph Haydnlaan. Boven de deuren zijn mooie mozaïeken te zien van een vis of een vogel. Het is vrijwel zeker dat deze ook van de hand van Jan Boon zijn.

Zeer bekend is het bijzondere werk van Jan Boon op het Herderplein. Dit was een nieuw experiment: een mozaïek in zwart wit in het asfalt. Uitgevoerd door de Koninklijke Maatschappij voor Wegenbouw. In november 1955 wordt dit asfaltkunstwerk aangelegd. In houten vormen wordt wit beton en zwart asfalt gegoten. Dit kunstwerk oogst veel lof. En is anno 2017 onderdeel van de renovatiewerkzaamheden in de Halve Maan. Het Herderplein met deze sierbestrating in originele staat is nog één van de weinige naoorlogse voorbeelden in Utrecht van de samenwerking van architecten met beeldend kunstenaars.

In dezelfde tijd als zijn asfaltkunstwerk ontwerpt Boon in opdracht van de gemeente een rolschaatstegel. Bepaalde stoepen worden aangewezen als rolschaatsbaan. Om aan te geven welke stoepen dat zijn wordt deze tegel geplaatst. De eerste rolschaatsbaan komt op de Johan Wagenaarkade. Er komen 500 tegels voor ook andere plekken in de stad. Ook het Herderplein wordt aangewezen als rolschaatsbaan. En toen de Sint eind november Utrecht aandeed kreeg de toenmalige burgemeester De Ranitz zelfs een heuse taart in de vorm van een rolschaatstegel aangeboden.

Bij een wandeling over de Johan Wagenaarkade en het Hendrika van Tussenbroekplantsoen zijn er voor de oplettende wandelaar nog de nodige rolschaatstegels te vinden. Die liggen er dus al ruim 60 jaar! Ook in andere straten in de wijk kun je de tegel nog tegen komen.

In 1957 wordt de gereformeerde lagere school de Valeriusschool (later Wim Sonneveldschool) aan de Franz Schubertstraat geopend. ‘’Ook qua architectuur een aanwinst’’ aldus het UN in oktober 1957. Architect is Schenk. Jan Boon krijgt de opdracht voor een wandmozaïek op de zijgevel. Het wordt Jezus in de Tempel, hierop is de twaalfjarige Jezus tussen de schriftgeleerden in de tempel van Jeruzalem afgebeeld. In 2014 is de school gesloopt ten behoeve van nieuwe woningen en de uitbreiding van Albert Heijn. De gemeente zegt toe dat deze mozaïek een andere plek krijgt in de wijk. Dit gebeurt in 2015. Na de renovatie van de flats op het Herderplein komt de mozaïek van de Valeriusschool nu op de zijgevel van het deel waar de winkels zitten.

In 1961 ontwerpt Boon een groot gekleurd mozaïek voor in de hal van Zwembad Den Hommel. Op het kunstwerk zijn zwemmende dieren in het water te zien zoals een kwal, vissen en een inktvis. Ook op de duiktoren komt een mozaïek van een vis. Bij de renovatie van het zwembad in 1990 is alles gesloopt en zijn deze werken vernietigd.

Een ander verdwenen werk in de wijk betreft een mozaïek uit 1956 op de gevel van de Montessorischool, de G.A.E.B. Meijerschool, aan het Victor Hugo plantsoen met de tekst Door het kind een nieuwe vreedzame wereld. ‘’Dit kunstwerk straalt een enorm optimisme uit met betrekking tot de toekomst na de herwonnen vrijheid.’’ De school inclusief het kunstwerk is inmiddels gesloopt ten behoeve van de nieuwe Montessorischool en de aanleg van de Dafne Schippersbrug.

Werk van Jan Boon is in de jaren ’50 en begin ’60 ook regelmatig op tentoonstellingen en exposities te zien. Hij maakte naast mozaïeken ook  gouaches op papier, houtsnede’s en stillevens. Het Utrechts Nieuwsblad spreekt over de eenmanstentoonstelling in oktober 1957 van Jan Boon in kunstzaal Wagenaar over ‘’werk met stijl.’’ “Een stijl van zeer persoonlijk cachet, met distinctie, sierlijkheid en voornaamheid.’’ En bij een tentoonstelling van toegepaste kunst in november 1959 schrijft het UN over zijn werk : “kostelijke voorbeelden van toegepaste kunst -maar dan met een krachtige nadruk op het woord ‘’kunst’’- zijn de mozaïektafels van Jan Boon Azn., die in zijn scheppingen in dit genre iets van de verheven -schone Ravennatische mozaiek- kunst in de vormentaal van de twintigste eeuw weet te doen herleven.” Boon’s eigen zeer persoonlijke stijl wordt geroemd. Ook van zijn pastelkleurige schilderijen, waarvan ondermeer  “een boeiend gezicht op het Amsterdam-Rijnkanaal onder een bewolkte hemel’’ wordt genoemd. Dat bestaat uit ‘’als t ware één voor één opgebrachte kleurtoetsjes.’’

Jan Boon woonde zelf ook in de wijk (aan het Amsterdam-Rijnkanaal!) en min of meer om de hoek van zijn enorme wandmozaïek en in de straat van zijn rolschaatstegels, namelijk op de Johan Wagenaarkade nummer 90 op de eerste verdieping. Deze woningen zijn als eerste gebouwd in de nieuwe wijk Halve Maan. Hij woonde  daar samen met zijn vrouw Gerdi Wagenaar en kinderen Max (ca 1956) en Bodil (1961).

Het huis van de familie Boon was door Gerdi in een mooie eenvoudige lichte stijl, ‘Scandinavisch’ ingericht, met eerlijke materialen. Compleet met een trip trap kinderstoel van Deens ontwerp die ook nu nog te koop is. Op de vloer lag strak gelegd hardboard.

Gerdi Wagenaar was de dochter van de surrealistische schilder en galeriehouder Willem Wagenaar en diens vrouw Elisabeth Wagenaar. Elisabeth runde een kunstnijverheidszaak annex kunsthandel E.A. Wagenaar  Achter de St. Pieter, nummer 5.  Alwaar, naar horen zeggen, ook koningin Juliana en prinses Beatrix regelmatige klanten waren. Ook Boon’s werk werd daar tentoongesteld.

In de oorlog is in surrealistische kringen een paar jaar lang het tijdschrift de Schone Zakdoek  verschenen. Dit tijdschrift heeft vooral na de oorlog veel aandacht  gekregen door ondermeer de bijdragen van Cees Buddingh’s gorgelverzen. Opmerkelijk is dat in dit blad ook veel kindertekeningen stonden van de toen nog zeer jonge Gerdi Wagenaar( geboren in 1928). Ze werd gezien als een meisje met veel talent die ‘’bijzonder knappe tekeningen’’ maakte, van wie men ‘’later niets meer heeft vernomen.’’

Een buurjongen en huisvriend van de familie Boon en van zoon Max , Attila Záborszky,  herinnert zich ‘meneer Boon’ als een net geklede man waarvan je niet zou verwachten dat hij kunstenaar was. Ook als een intelligente en vriendelijke man maar ook als een man ‘’wiens wil wet was.’’ Wat indruk op hem maakte in huize Boon waren de wandkasten die vol stonden met bakken mozaïeksteentjes. Die mozaïeksteentjes haalde Boon zelf regelmatig op in Venetië. Hij reed graag in grote Amerikaanse auto’s. Záborszky  wist dan ook niet wat hij zag toen ‘meneer Boon’ op een dag thuis kwam in een witte auto Bianchi, ‘’een mini mini Italiaans dames autootje.’’ Boon hield er van om stevige wandelingen te maken samen met zoon Max, die dat overigens minder waardeerde. Moeder Gerdi was in Záborzky’s  herinnering een lieve, ietwat teruggetrokken vrouw.

Johan Nibbeling woont eind jaren 50 en in de jaren 60 op de Johan Wagenaarkade en verhuist daarna naar Nieuwegein. Hier heeft hij in een noodgebouwtje van de mavo ´s-Heerendijk begin jaren 70 tekenles van Jan Boon. Johan: Van Jan Boon herinner ik me dat hij losjes was, makkelijk, relaxed, heel anders dan de andere leraren. Een beetje ironische man die het allemaal niet zo serieus nam. Hij deed dingen voor en het was dan aan jou of je er wat mee deed. Voor zover ik me herinner had hij een natuurlijk soort, gemoedelijk gezag, waar wij recalcitrante pubers (dat was ik in ieder geval wel) ons niet tegen af hoefden te zetten. Verder herinner ik me dat hij in wat we toen een ‘Amerikaanse slee’ noemden reed, ook heel anders dan de andere leerkrachten.

Om in zijn onderhoud te voorzien was Boon ook tekenleraar op de internationale school Beverweerd in Werkhoven. Een school die kunst en creatieve vakken hoog in het vaandel had staan. Vier keer per week was er een kunst- en schildergroep aan het werk. Hier was het dat hij voor de klas in december 1988 aan een hartaanval overleed. Hij was zeventig  jaar eerder in 1918 in Breda geboren als Johannes  Jacob Boon en werkte in 1937 als reclametekenaar in Utrecht bij Nijenhuis reclamebureau. In Utrecht volgde Boon tekenlessen bij  Willem van Leusden waarna hij  in 1941 naar Amsterdam vertrok voor een opleiding  aan de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten. Hij kreeg daar les van hoogleraar monumentale kunst Heinrich Campendonk en van docenten Gé Röling en Willem van den Berg. Hier ontmoette hij  zijn eerste vrouw Erika Visser die later een bekend portretkunstenares zou worden. Zij trouwen in 1943 en gaan in Utrecht wonen. In 1943 wordt zoon Felix geboren. Dit huwelijk duurt zes jaar. Erika heeft nog een mooi portret van Jan Boon gemaakt rond 1944. In 1949 hertrouwt Erika Visser met de bekende surrealistische Utrechtse schilder Joop (Jopie) Moesman. Felix gaat met haar mee en gaat bij zijn stiefvader aan de Oudegracht wonen als Felix Visser.

Niet alleen in de wijk maar ook op andere plekken in Utrecht is werk van Boon te vinden.
In 1948 maakte Boon een vloermozaïek bestaande uit 14.000 steentjes voor de toenmalige perrontunnel (nu: Noordertunnel) op het station van Utrecht, getiteld De vier windstreken. In de Noordertunnel ter hoogte van spoor 8/9 is dit mozaïek nog te zien!

Op het voormalig hoofdkantoor van van Gend en Loos/ De Verzekeringsunie aan de Catherijnesingel 47 is nog steeds zijn keramiek Vogels te zien. Gemaakt bij tegelfabriek Westraven.

In 1956 bij de restauratie van de Geertekerk ontwierp Boon drie mozaïeken als sierbestrating bij de zij ingangen en hoofdingang van de kerk. Dit als geschenk van het gemeentebestuur. Met ook hier weer als thema: vissen.

Lange tijd is gedacht dat het grote mozaïek in de hoge en lichte entree hal van het voormalige PEGUS (nu Eneco) aan de Atoomweg van de hand van Jan Boon was. Een voorstelling met een stad- en provinciewapen in zwart-wit met rode accenten. Met daaronder in grote letters PEGUS. Onlangs is ontdekt dat dit mozaïek uit 1959 van Antoinette Gispen is, de dochter van de bekende onwerper van ondermeer buisstoelen, Willem Hendrik Gispen.

En verder ontwierp Jan Boon ook  voor andere scholen in Utrecht mozaïeken. Voor de  protestants christelijke school voor lager onderwijs De Kring aan Jan Cornelisz Maylaan 21  in 1967 zijn mozaïeken Petrus in de Golven en De Vrouw van Lot. Voor de Albert Schweitzerschool in 1958  een groot wandmozaïek in de aula met hertjes, vogels en vissen en voor de Prof Kohnstammschool een wandversiering in de hal van bal spelende kinderen.

Op de eerste ‘tienhoogflat’ van Utrecht, de luxe woonflat Stadionflat aan de Stadionlaan zijn de negen in 1958 aangebrachte tegeltableaus van Boon nog bewaard gebleven. Op elke etage één, met als thema: vogels.

Een enkele keer maakte Boon betonreliëfs.  Aan de Oudegracht 373 zijn deze nog bewaard gebleven op de gevel van de voormalige Paus Adriaanschool ( nu  appartementen). Het zijn afbeeldingen van meisjes met vlechten, vogels en bladeren.

Buiten Utrecht is van belang om hier nog het station van Eindhoven te noemen. Dit station is in 2016 gerenoveerd. Men wist van het bestaan van drie vloermozaïeken ‘lucht, land en water’ (1956) van Jan Boon maar of deze nog onder de vloer van de oude voetgangerstunnel zaten was onbekend. Bij de renovatie bleken ze toch verdwenen. Prorail en Heijmans hebben veel werk gemaakt van een nauwkeurige reconstructie van de oorspronkelijke werken. Deze zijn in Italië steentje voor steentje nagemaakt van foto’s. Omdat er geen kleuren foto’s meer te vinden waren is het ontwerp nu in zwart wit. Een eerbetoon aan Jan Boon met de voor hem kenmerkende afbeeldingen van herten, vogels en vissen.

Een andere reconstructie van werk van Jan Boon is in Amersfoort te zien op de Kwekersweg. In 2016 maakte Frank Biermans op basis van het oude werk van Boon uit 1956 een replica van een wandschildering op een benzinestation aldaar. Een afbeelding met paarden en golven. De paarden staan symbool voor de paardenkrachten welke worden geleverd aan de auto’s die hier gingen tanken. De golven staan voor de Noordzee van waaruit de aardolie wordt gewonnen.

Op 14 november 2017 schrijft  Arjan den Boer in Duic (De Utrechtse Internet Courant) een artikel over een affiche dat verschenen is t.g.v. het 140 jarig bestaan van de Kunstliefde met de vraag wie toch de ontwerper van dit affiche was. ‘’Het affiche is niet gesigneerd en de ontwerper is onbekend.”Een aantal namen passeren de revue, was het misschien Otto van Rees of toch iemand anders? Na verschijnen van dit artikel wordt het raadsel opgelost. Een oud-voorzitter van Kunstliefde ontdekt in het jaarverslag  van 1947 dat het affiche gemaakt is door Jan Boon Azn! Van wie op de tentoonstelling trouwens ook werk te zien was ( en van zijn toenmalige echtgenote Erika Visser). Jan Boon was zelf ook lid van het Utrechts Genootschap Kunstliefde.

Bronnen:
Gesprek met Attila Záborszky november 2017, oud bewoner Cervanteslaan/Dickenslaan 1959-1970.
Gesprek met Johan Nibbeling, januari 2019
Het Utrechts Nieuwsblad 23-10-1948, 2-11-1955, 18-10-1957, 8-3-1958, 2-10 en 5-10 en 19-11-1959, 9-10-1961, 21-6-1965.   
NRC Handelsblad 11-02-1988 De Schone Zakdoek
Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie (RKD).   
Artindex.nl. 
Erfgoed van de Wederopbouw 1940-1970, Bettina van Santen, Utrecht 2016.   
De erfgoedstem.nl.  
Het ondergronds verwachten, dbnl.org
De Halve Maan, een inventarisatie van een naoorlogse wijk, Utrecht 2009
www.prorail.nl
utrecht.kunstwacht.nl
Vrouwen bij Kunstliefde in het Centraal Museum, artikel in Duic van Arjan den Boer 14-11-2017
Energiek mozaïek in Centrale Lage Weide, Arjan den Boer, Duic nr. 70 november 2018
Foto bovenaan: Gezicht op de Lessinglaan met Pniëlkerk en wandmozaïek DE UTRECHT van Jan Boon, HUA 62445